2024 bütçesinden her 100 lira vergimizin 17,4 lirası faize gitti

Ozan Bingöl

2024 yılı Ocak-Aralık döneminde merkezi yönetim bütçe giderleri 10 trilyon 777 milyar TL, bütçe gelirleri 8 trilyon 670,9 milyar TL ve bütçe açığı 2 trilyon 106,1 milyar TL olarak gerçekleşti. Mali disiplinin en önemli göstergesi olan faiz dışı açık ise 835,7 milyar TL olarak gerçekleşti.

Yıl sonu için 2 trilyon 651 milyar lira olarak öngörülen bütçe açığına göre daha iyi bir performans söz konusudur. Ancak buna rağmen 2,1 trilyonluk açık ciddi büyüklüktedir. Faiz dışı açığın büyüklüğü bu yıl da yüksek faiz giderleri yükü taşınacağının göstergesidir

Kasım ayına ilişkin bütçe verileri açıklandığında bütçe açıklarının bütçe hedefinin çok altında olduğunu görüp bütçede işler iyiye mi gidiyor diye sevinmiştik. Ancak, işin rengi öyle değilmiş. Anlaşılan, Hazine, hakediş ödemeleri ve diğer ödemelerini yıl sonuna ötelemiş. Böylece hem 11 ay işler iyi gidiyor izlenimi verilmiş, hem de ilgililere yapılacak ödemeler geç ödenerek Hazine nakit dengesi ve borçlanma ihtiyacı sonraya bırakılmış. Ancak dünkü yenen hurmalar, Aralık ayında bütçeyi tırmalamış ve bunun sonucunda bir aylık bütçe açığı 829,2 milyar gibi Cumhuriyet tarihinin rekoruna koşmuştur. Aynı ayda faiz dışı açık da başka bir rekor kalemi olarak 753,9 milyar lira olmuştur. Bir yıllık bütçe açık miktarının %39,4’ü tek bir aya yığılmıştır. Bu doğru bir maliyecilik değildir. Bu uygulama ve yaklaşımı görünce, bir kısım giderlerin de 2025 yılına sarkıtılmadığından emin olamıyoruz.

2024 yılı bütçesi giderlerinin dağılımı aşağıdaki grafikte yer almaktadır. 2024 yılında en büyük gider kalemi %35,9 ile cari transferler olmuştur. Cari transferler içinde hane halkına yapılan sosyal yardım transferlerinin yanında, SGK’ya yapılan devlet yardımı ve diğer transferler, görev zararları, KÖİ’lere yapılan ödemeler ve benzeri pek çok kalem yer almaktadır. Bütçede denetimin ve şeffaflığın en az olduğu kalem olan cari transferlerdir.

İkinci büyük harcama kaleminin personel gideri olduğu görülmektedir. Devletin yatırımlarını temsil eden sermaye giderleri kalemi ise sadece %8,8’de kalmıştır. 2024 yılında yapılan 943,1 milyar liralık yatırım harcaması faiz harcamasının ancak dörtte üçüne tekabül etmektedir. 2024 yılında 4 birim faiz harcamasına karşılık 3 birim yatırım yapılmıştır.

Kaynak: HMB Bütçe Gerçekleşme Raporu 2024-Aralık

Son yıllar söylem olarak iktidarın faize muhalefetinin en yoğun olduğu zamanlar oldu.

Ancak, bütçedeki faiz giderleri ile faize karşı olma söylemleri ters yönde seyir gösteriyor.

2016 yılında 100 liralık vergi gelirinin 10,9 lirası faize giderken, 2024 yılına geldiğimizde ödediğimiz vergilerin %17,4’ü faize gitmiştir.

Yani emekçinin, çiftçinin, sanayicinin, esnafın vergilerinin daha büyük kısmı, yatırıma, üretime, sağlığa, eğitime, tarıma değil; faize gitmiştir.

Tablo 1: Vergi Gelirlerinden Faiz İçin Yapılan Ödemeler

Kaynak: HMB

Bütçenin gelir kısmında pek değişen bir şey yok. Dolaylı vergi ağırlıklı vergi kompozisyonu aynen korundu.

2024 yılında toplanan her yüz liralık verginin %51,7’si sadece ÖTV ve KDV’den geldi. Bazı vergilerde ise rekora koşuldu.

Tablo 2: 2024 Yılında Bir Önceki Yıla Göre Artış Rekoru Kıran Vergiler

Kaynak: HMB

Hazinenin en önemli gelir kalemi vergidir. Harcama kalemlerinde etkinlik ve verimlik olmaz, kamu ihalelerinde şeffaflık ve etkinlik sağlanmaz ise Hazine hiçbir zaman dolmaz. Nitekim 2024 yılında;

-Saniyede 231 bin TL

-Dakikada 13,9 milyon TL

-Saatte 833,8 milyon TL

-Günde 20 milyar TL

-Ayda 608,7 milyar TL

-Toplamda 2024 yılında 7 trilyon 304 milyar 863 milyon TL

VERGİ ödedik ama yine de yetmedi, yetiremedik. Toplam bütçe açığı 2,1 trilyon lira oldu!

Mal ve hizmet alımları başlangıç ödeneğinin %110 oranında gerçekleşmiştir. Yani bütçeden öngörülenden %10 daha fazla mal ve hizmet alımı harcaması yapılmıştır. Tasarruf yapılması gereken pek çok kalemde tasarruf gözlenmemiştir. Örneğin 2024 yılında;

• Faiz gideri olarak bir yılda 1 trilyon 270 milyar lira ödedik. Oysa aynı yıl yatırıma faiz giderinin dörtte üçünü ayırabildik.

• Hiçbir bakanlıkta olmayan bir şekilde Gençlik ve Spor İl Müdürlüklerine bir yılda cari transfer kaleminden 112,7 milyar aktarıldı. Nerelere, kimlere, nasıl harcandı bilmiyoruz. Bu alana ilişkin Sayıştay tarafından yapılmış bir denetime de rastlamadık.

• 2020 yılına kadar bütçeden bir kuruş harcama yapılmamış olan “Ekonomik/Mali Amaçlı Diğer Transferler” kaleminden 69,9 milyar lira harcandı. Diğer kalemi adı altında giderleştirildiği için ayrıntılarını bilmiyoruz.

• Neyin basıldığını bir türlü öğrenemediğimiz baskı ve cilt gideri için 17,6 milyar lira harcanmıştır.

• Ziraat bankasına 88,7 milyar lira görevlendirme gideri ödenmiştir. Eski adıyla görev zararı olan bu kalemdeki ödeme, tarım kesimine tüm yıl boyunca yapılan tarımsal destek ödemelerine yakın bir tutardır. Bu kadar görevlendirme gideri, hangi amaçla kullanılmıştır diye aylardır soruyoruz cevap alamıyoruz.

• Türkiye Maarif Vakfına 4,9 milyar lira, adı sahte fatura dolandırıldığı haberleri ile kamu oyuna yansıyan Yunus Emre Vakfına 1,8 milyar lira para aktarılmıştır.

• Merkezi yönetim bütçesinin “Yolluklar” başlıklı kaleminden yapılan harcama tutarı 21,2 milyar liradır. Bu tutar 13,9 milyar lira olan başlangıç ödeneğinin %153’üne tekabül etmektedir. Nerelere gidildi, kimler gitti, kimlere ne kadar ödendi? Sadece soruyoruz ama cevap alamıyoruz.

• Tasarruf genelgesinin çıkarıldığı, kamu lojmanlarının, kamu taşıtlarının satılacağının söylendiği yılda kamu lojman yapım giderleri bir önceki yıla göre %150 artışla 1 milyar 362 milyon lira oldu.

• 2024 yılında uzun metraj film ve dizi desteği uçuşa geçti. 2023 yılında 69 milyon lira olan destek 2024 yılında 231 milyon liraya çıktı. Hangi film veya dizi çekildi bilmiyoruz.

Tarım Kanununa göre bütçeden yapılacak tarımsa desteğin GSYH’nın %1’inden az olmaması gerekiyor.

Ama, Kanunun bu amir hükmü hiçbir zaman yerine getirilmiyor. Bu yıl da durum değişmedi. Çeşitli adlarla tarıma yapılan destekler aşağıdaki gibidir:

Tablo 3: 2024 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesinde Tarımsal Destek Tutarları

Kaynak: HMB

2024 bütçesinden tarıma verilen destek tutarı 91,5 milyar lira. Aynı dönemde faiz gideri 1 trilyon 270 milyar liradır.

Yani tarıma verilen desteğin 13,8 katını faize gitmiştir. Bu kadar destek tarıma verilse bugün pek çok temel gıda ürününde dışa bağımlı olmazdık. Canlı hayvan ithal etmek zorunda kalmazdık. Tencerelerde dert değil et kaynardı.

Ne diyelim: Siyasal tercihler, politikalar, uygulamalar; tercihlerimiz ve sonuçları…